Монгольская литература по теме: Творчество Цогт хунтайж

Цогт хунтайж
(1581–1637) 
(Цагааны Цэгмид Монгол Улсын Ардын Жүжигчин )

1581 онд Чингис хааны Алтан ургийн Гэрсэнз Жалайр хунтайжийн гутгаар хөвгүүн Онохуй Үйзэн ноёны тавдугаар хүү Баарай хошуучийн хүү болон мэндэлжээ. Багаасаа монгол бичигт суралцсан тухайн үеийн боловсролтой хүмүүсийн нэгэн байсан бөгөөд орчуулагч, яруу найрагч, цэргийн зүтгэлтэн хүн юм.

Буддын шашны улааны урсгалыг баримтлагч Цахарын Лигдэн хааны бодлогыг тууштай дэмжигч байсан бөгөөд өөрийн тугийн дор 40 мянган цэрэг захирч эх орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө зүтгэж явсан учраас түүхэнд мөнхрөн үлджээ.

Цогт Туул голын орчимд төвлөрч суудаг байсан бөгөөд улааны шашны сүм дуган бариулж, ном эрдмийг дэлгэрүүлэх үйлсэд хүчин зүтгэсэн соён гэгээрүүлэгч байв. 1601 онд бариулсан Цогтын цагаан байшингийн балгас өнөө үеийг хүртэл үлдэж хоцорчээ.

Түүхэнд тэмдэглэснээр Цогт хунтайжийн яруу найргаас гурван бүтээл нь хадан дээр сийлэгдсэн байна. 1621 онд ан хийж явахдаа нэгэн алдарт шүлгээ уянгалуулан хэлснийг 1624 онд Дайчин хиа, Гүенбаатар нар хадан дээр сийлж үлдээсэн нь эдүгээ Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт “Дуутын хадны шүлэг” хэмээх нэрээр алдаршиж үлджээ. Үүнийг 1921 онд Чин ван Ханддорж буулгуулан, Оросын эрдэмтэн В.Л.Котвичид явуулснаар эрдэм шинжилгээний эргэлтэд орж олны хүртээл болсон ажээ.

Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын төвөөс урагш Тарамцагийн уулсын төгсгөл Хутаг уулын өвөрт халхын цоохор хунтайж хэмээх Цогт тайжийн эгчээ санан хэлсэн шүлгийг түүний Дайчин хиа, Гүенбаатар нар 4 жилийн дараа буюу 1624 онд Дуутын хад хэмээх хар чулуунаа бичиж үлдээсэн нь бичиг соёлын гайхамшигт өв болон бидний үед хадгалагдан иржээ

Шүлэг сийлсэн хад нь газрын гүний маш бөх чулуу бөгөөд юмаар цохиход ширмэн тогоо мэт жингэнэн дуугардаг тул Дуутын хад гэж нэрлэжээ. 380 шахам жилийн өмнө бичигдсэн тэр бичээс өчигдөр бичсэн юм шиг тод хадгалагдаж байдаг.

Хадан сийлсэн шүлгийн эхний 2 бадгийг сийрүүлбэл


Дээд тэнгэр ханы аху хийгээд
Дэлхий дэх Хан богдсын аху газар
Дээр доорын ялгас болбоос бээр
Жаргал хайрлал хоёрын агаар нэгэн буй.

(Тэнгэр хүн хоёрын нэг нь дээр, нөгөө нь доор орших газрын хувьд ялгаатай боловч жаргах, хайрлах хоёрын сэтгэлийн мөн чанар адил хэмээсэн үг ажээ)

Агнистайн агуй дахь бодисад нар
Алтан дэлхий дэх бодь сэтгэлтэн хоёрын
Аху газар ангид болбоос
Асрах нигүүлсэхүйн агаар нэгэн буй. 

(Бодьсадва, бодь сэтгэлтэн хоёрын нэг нь дээр нөгөө нь доор орших хэдий ч амьтныг асрах нигүүлсэх сэтгэл нь чанарын хувьд адил гэсэн үг ажээ)